نشریه معرفت فرهنگی اجتماعی
سال سیزدهم شماره 2 (پیاپی 50، بهار 1401)

هجرت پیامبر اکرم (ص) به مدینه با امضای پیمان‌نامه صلح‌آمیز با یهودیان مدینه همراه بود. این پیمان‌نامه زندگی مسالمت‌آمیز مسلمانان و یهودیان را به‌دنبال داشت. اما یهودیان پس از چندی پیمان‌شکنی کردند و گفته‌های پیشین خود را انکار نمودند و به حمایت از مشرکان پرداختند. این امر درنهایت منجر به مواجهه پیامبر با یهودیان و اتخاذ راهبردهای فرهنگی اجتماعی در تقابل با آنان شد. بررسی این راهبردها می‌تواند الگوی مناسبی برای حکومت‌های اسلامی در مناسبات و تعاملات خود با یهودیان در دنیای امروز ارایه دهد. این پژوهش با رویکردی تاریخی تحلیلی و با استفاده از الگوی سوات (SWOT) به دنبال شناسایی، طبقه‌بندی و اولویت‌بندی راهبردهای مدیریت فرهنگی اجتماعی پیامبر (ص) در مواجهه با یهودیان است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد: «دستیابی به استقلال فرهنگی» و «خنثاسازی و مقاوم‌سازی مسلمانان در مقابله با جنگ فرهنگی» دو راهبرد اساسی پیامبر بوده‌‌ است. هریک از این راهبردها نیز دارای تاکتیک‌ها و تکنیک‌های خاصی است.

امر جنسی در جامعه ایران به‌مثابه یک آسیب اجتماعی متاثر از انقلاب جنسی غرب و مدرنیته ناقص، موجب بروز مشکلات اجتماعی گوناگون و درهم‌ریختگی ساختارهای ارزشی و اجتماعی شده است، به‌گونه‌ای‌که بی‌توجهی علمی و عملی مناسب و بهنگام به آن می‌‌تواند جامعه را وارد بحران یا انقلاب جنسی سازد. تغییر الگوی ازدواج و خانواده، افزایش طلاق، گسست اجتماعی و افزایش پوشش‌های جنسی از‌جمله مهم‌ترین پیامدها و عوامل تغییر در زیست جنسی جامعه است که واکنش‌های متقابلی را موجب می‌شود. همه اینها تعارض‌ها و تنش‌هایی را با فرهنگ دینی ملی ایجاد می‌کند و زیست جنسی مبتنی بر فرهنگ غرب را ترویج می‌نماید. مقاله حاضر با استفاده از روش «فراتحلیل کیفی»، چهل مقاله پژوهشی را که در دهه 90 در کشور تولید شده، از طریق جست‌وجو در پایگاه‌های داده علمی، به صورت توصیفی (از حیث ابعاد سنخ‌شناسی امر جنسی، جنسیت پژوهشگران، جامعه آماری، روش، رویکردها و نظریات استفاده شده در تبیین متغیر مستقل و مطالعه انضمامی) بررسی و ارزیابی (در بعد سوالات، فرضیات، اهداف و نتایج) کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد: امر جنسی در ایران سویه آسیبی پیدا کرده است؛ سیاست روشنی در قبال این امر وجود ندارد؛ ازدواج سخت و طلاق آسان شده است؛ فضای بصری فرهنگ عمومی سایقه‌هایی جنسی دارد که بی‌عفتی را ترویج می‌کند؛ اموری مانند امر جنسی تبدیل به امری شخصی شده و افراد مطابق میل و توانایی خود ارضای نیاز می‌کنند. در انتهای مقاله، پیشنهادهایی علمی و عملیاتی برای مدیریت و رفع آسیب‌های جنسی ارایه شده است.

با توجه به تفاوت در بینش‌ها و گرایش‌ها، دو نوع سبک زندگی دینی و غیردینی (سکولار) وجود دارد. از موضوعات مهم در این دو گونه سبک زندگی، بدن انسان و نقش‌آفرینی آن در کمال، سعادت، هویت‌بخشی و ایجاد آرامش برای فرد است. در جامعه امروزی، بدن یک سرمایه نمادین و سرمایه اجتماعی و دارای جایگاه منزلتی و کارکردی است و اهمیت آن تا جایی است که با دانش‌ها و موضوعاتی نظیر «جامعه‌شناسی بدن» و «مدیریت بدن» سعی در مدیریت آن دارند. در سنت ادیان توحیدی نیز بدن دارای جایگاه ویژه کارکردی است. این نوشتار نخست به موضوعات مرتبط با بدن، نظیر چیستی و جایگاه بدن، جامعه‌شناسی بدن، مدیریت بدن و رابطه بدن با زیبایی پرداخته و در ادامه، چند کارکرد بدن، نظیر کارکرد هویتی، تجاری و نمایشی را در دو نگرش دینی و سکولار واکاوی کرده است. حاصل این نوشتار که به روش کتابخانه‌ای،‌ تطبیقی و تحلیلی صورت پذیرفته، این است که به‌رغم جایگاه ویژه بدن در هر دو رویکرد، تفاوت بنیادینی در نوع نگاه به بدن، تعریف و کارکرد آن و نیز مبانی، اهداف و انگیزه‌های توجه به بدن وجود دارد.

جامعه‌شناسان معاصر غربی به آسیب‌های اجتماعی، نظیر خودکشی، فقر، نابرابری، بیکاری، حاشیه‌نشینی، اعتیاد به مواد مخدر و امثال آن پرداخته‌اند؛ اما در این میان، برخلاف آنچه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده، بی‌حجابی زنان (یا مردان) مطمح‌نظر آنان قرار نگرفته است. در تاریخ معاصر ایران نیز محققان در جریان سیاست‌های کشف حجاب رضاخان پهلوی، بی‌حجابی را عمدتا به‌مثابه یک آسیب اجتماعی، اغلب در میدان فیزیکی شهرها و دیگر محافل عمومی فیزیکی مدنظر قرار داده‌اند. این مقاله کوشیده با بهره‌گیری از آراء مارتین هایدگر، ژاک دریدا و مکتب ‌فرانکفورت به تمایز هستی‌شناختی بی‌حجابی در فضاهای سایبری مجازی (اعم از عکس، فیلم و مانند آن) نسبت به فضای فیزیکی اجتماعی اشاره کند. نتیجه توجه به این تفاوت آن است که اولا، بی‌حجابی مجازی از طریق فرایند اعمال سلطه ناخودآگاه بر مخاطب، نوعی آسیب اجتماعی در جامعه اسلامی و ایرانی تلقی می‌شود؛ زیرا با هویت تاریخی و مبانی آن سازگار نیست. ثانیا، باید به سبب ماهیت مجازی آن، نه‌تنها از منظر اسلامی، بلکه از منظر عام جامعه انسانی نیز آسیب اجتماعی محسوب ‌شود.

مصرف و فرهنگ معطوف به آن، رکنی مهم در جوامع امروزی به‌شمار می‌آید که در افقی از معرفت و هویت هر جامعه‌ای سامان می‌یابد. فقر نیز پدیده‌ای اجتماعی است که ریشه در مسایل اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دارد و می‎توان از زوایای گوناگونی به آن نگریست. تحقیق حاضر به‌منظور دستیابی به چارچوبی نظری در تحلیل سبک مصرف در جوامع انسانی به‌طور عام و مسیله «حرص» به‌طور خاص از منظر آموزه‌های اسلامی صورت گرفته است. سوال اصلی این است که تمایل به زیاده‌روی در مصرف از سوی برخی افراد در جامعه اسلامی، به گونه‌ای که مصداق اسراف است و ریشه در حرص دارد، در چه زمینه‌ای شکل گرفته و چه آسیب‌هایی برای جامعه به بار می‌آورد؟ فرضیه اصلی تحقیق این است که خروج از اعتدال در مصرف سبب دوری از الگوی صحیح مصرف مبتنی بر نگرش وحیانی در جامعه خواهد شد و این ریشه در سنخی از فقر به معنای فرهنگی آن دارد و نتایجی همچون دگرگونی ارزش‌ها، افزایش فساد، انحرافات اجتماعی و نزاع در مصرف هرچه بیشتر به دنبال دارد. روش تحقیق توصیفی تحلیلی است و داده‌ها به شیوه کتابخانه‌ای گردآوری شده‌اند. پس از مقدمه، چارچوب مفهومی پژوهش ترسیم گردیده، سپس الگوی مصرف حریصانه در جامعه اسلامی آسیب‌شناسی شده است. در ادامه، مطابق ادله قرآنی و روایی و مستندات عقلی، زمینه‌های شکل‌گیری حرص بررسی شده و در ادامه، راهکارهایی در زمینه اصلاح الگوی مصرف ارایه گردیده است.

یکی از الگوها در مواجهه با تنوع قومی جوامع، «همانندسازی» است که از سوی برخی حکومت‌ها با هدف ایجاد انسجام داخلی دنبال می‌شود. در همانندسازی به‌مثابه یک رهیافت، دو رویکرد کلی وجود دارد: در یکی نفی نمادهای قومی و فرهنگی بدون ترجیح قومی خاص، و در دیگری نفی نمادهای قومی و فرهنگی به سمت قوم برتر و حاکم. از سوی دیگر، یکی از آموزه‌های دین اسلام ایجاد وحدت در امت است. همین امر شبهه مشابهت دیدگاه اسلام با رهیافت «همانندسازی» را به ذهن متبادر ساخته، خود یک مسیله به نظر می‌رسد. اما سیاست «همانندسازی قومی» با هر دو رویکرد، از وجوه گوناگون، توسط عقل و شرع محل نقد است. اصل تنوع اقوام و شکل‌گیری هویت قومی امری طبیعی و البته غیر‌ذاتی بوده که اسلام آن‌ را پذیرفته و برای آن مصالحی قایل است. این اصل هر دو رویکرد را به نقد می‌کشد. تبعیض و برتری قومی به‌مثابه ستون یکی از رویکردهای همانندسازی مردود است. نوع برخورد با سنت‌های قومی نیز یکسان نیست. چهار رویکرد «پذیرش»، «پذیرش همراه با جهت‌دهی و اصلاح»، «سکوت و مباح‌انگاری» و «عدم پذیرش» از سوی اسلام در قبال سنت‌ها وجود دارد. محور «همانندسازی اسلامی» برخلاف مسیله قومیت، نسبت به همه اقوام و جوامع یکسان بوده و آن ایدیولوژی مبتنی بر ارزش‌های انسانی و ایمانی است. امکان تحقق این ایدیولوژی به این سبب که جوامع بشری و اقوام نوعی واحدند، میسر است و نقطه نهایی سیر جهان بشری به‌شمار می‌رود. شیوه انجام این پژوهش «تحلیل محتوایی» با بهره‌گیری از استدلال‌های عقلانی است.